Шляхецкі род Янішэўскіх. Фрагменты истории, факты, легенды
Статья “Шляхецкі род Янішэўскіх” – гэта спроба абагульніць даследаванне, якое пачалося ў 2016 годзе. Менавіта гэты праект стаў стартам дадзенага сайта і майго праекта ў цэлым.
Гісторыя аднаго фота - новыя гарызонты
Даследаванне дваранскага роду Янішэўскіх стартавала са звычайнага фота будынка з чырвонай цэглы. У некаторых крыніцах пісалі, што гэта паравы млын. Аднак, не было ні пацверджання, ні абвяржэння. Гэтак жа не было і перыяду, калі яно было пабудавана. Менавіта гэты момант і зацікавіў нас у 2016 годзе, калі намі было пачата даследаванне.
Першапачатковая задача нашага праекта была даволі простай, высветліць, што гэта за будынак, калі ён быў пабудаваны, хто яго будаваў?
Апытанне жыхароў вёскі паказала, што меркаванні разыходзяцца, некаторыя распавядаюць, што там быў паравы млын. Другая частка жыхароў лічыць, што гэта-бровар.
Аналіз будовы
Намі было прынята рашэнне не проста апытаць тых, хто што-небудзь чуў, але і паглядзець мясцовасць самастойна. Агляд паказаў, што будынак даволі стары, што пацвярджаецца асаблівасцямі мура, падмурка, побач былі выяўлены сляды падмурка ад больш вялікага будынка.
Кіраўніцтва праекта “Глобус Беларусі” падзяліўся з нашай камандай фотаздымкамі спірт завода (бровара), які адзін у адзін падобны на наш. Верагодней за ўсё гэта быў адзін і той жа праект будаўніцтва з адным архітэктарам, гэта лёгка заўважыць калі параўнаць Будынкі.
Асаблівасці вёскі Шыманаў Кут сёння і ў мінулым
Пры пошуку інфармацыі пра вёску ў сетцы Інтэрнэт, асаблівай інфармацыі сабраць не ўдалося. Сёння там мала жыхароў, і многія дамы проста закінутыя.
Яшчэ ў 2000-х гадах там пражывала даволі вялікая колькасць цыган, якія ладзілі вялікія святы, падтрымлівалі жыццё. Верагодна з гэтым феноменам звязана і тое, што была легенда аб знаходжанні стайняў. Паводле легенды, там разводзілі патомных скакуноў. Але пры вывучэнні рэшткаў стайні, было відавочна, што яны ўмоўна-сучасныя (хутчэй за ўсё савецкага перыяду).
Мы пачалі вывучаць зборнікі і энцыклапедыі аб населеных месцах нашай краіны, былой Мінскай губерні і Ігуменскага павета. На першым этап яны гэтак жа не далі станоўчай інфармацыі. Ва ўсіх іх пазначана, што населены пункт быў утвораны ў часы Савецкага Саюза ў 1920-х гадах.
У кнізе» гарады і вёскі Мінскай вобласці ” мы натыкнуліся на інфармацыю адносна вёскі. У ёй утрымліваецца Наступны запіс « ” Шыманаў Кут – вёска ў Дукорскім сельскім савеце. За 36 км на захад ад Мар’інай горкі, 51 км ад Мінска, 13 км ад чыгуначнай станцыі Рудзенск на лініі Мінск–Асіповічы. 6 гаспадарак, 7 жыхароў (2012). Заснавана ў 1920-ыя гады. У 1926 годзе пасёлак, 12 двароў, 51 жыхар… у 2002 годзе Вёска ўваходзіць у склад Дрычынскага сельскага савета, 14 гаспадарак, 18 жыхароў…». Зыходзячы з гэтай інфармацыі, можна было зрабіць выснову, што вёска з’яўляецца і ўпершыню згадваецца толькі ў 1920 годзе. Такім чынам, будынак па адной з новых версій не магло належаць дваранам. Гэта супярэчнасць спарадзіла востры цікавасць да тэмы. Стала важным разабрацца ў праўдзе і аднавіць гістарычную справядлівасць.
Вывучэнне крыніц больш ранняга перыяду паказалі, што ў спісах такой вёскі не існавала ў Ігуменскім павеце раней 1920-х гадоў.
Новы паварот у даследаванні вёскі
Новае адкрыццё намі было зроблена пры вывучэнні картаграфіі. Мы выкарыстоўвалі новыя карты, карты савецкага перыяду, ваенна-тапаграфічную карту Мінскай губерні 1860-х гадоў.
Выкарыстанне гэтых карт дазволіла зрабіць найбольш важнае адкрыццё: вёска на месцы населенага пункта Шыманаў Кут існавала і раней. Але на розных картах мела розную назву.
На ваенна-тапаграфічнай карце 1860-х гадоў вёска была падпісана як фальварак Анапраў. На карце (ранняга) савецкага перыяду яна была падпісана як вёска Ануфрава. На картах Чырвонай Арміі мы выявілі дадатковую адзнаку “Былая бровар Ануфрава”
Аднак знайсці гэтыя населеныя пункты на карце было недастатковай часткай. Важна даказаць, што гэта адно і тое ж месца. Каб гэта зрабіць мы суаднеслі старыя і новыя карты, нанеслі іх адзін на аднаго. Пасля гэтага стала відавочна, што гэта адно і тое ж месца. Такім чынам гэты факт даказвае не толькі тое, што населены пункт з’явіўся раней 1820-х гадоў, але і яго больш раннія назвы.
Пацвердзілі нашу гіпотэзу і апісанні населеных месцаў Мінскай губерні. Мы знайшлі абедзве назвы, іх апісанні, параўналі і выявілі, што за выключэннем назваў гэта адно і тое ж месца.
Разгадка гісторыі будынка
Вырашыўшы загадку вёскі стала магчымым знайсці інфармацыю адносна самога будынка, хто валодаў вёскай, якія падзеі там адбываліся. Нават адзін факт таго, што вёска ёсць на картах 1860-х гадоў ужо павялічвае гісторыю паселішча. Але па дакументах дзякуючы новым назвам праглядаецца практычна на 200 гадоў раней.
Шляхецкі род Янішэўскіх
Упершыню дваранскі род Янішэўскіх мы выявілі, калі сталі шукаць інфармацыю аб уладальніках зямлі. У кнізе Памяць. Пухавіцкі раён, было выяўлена, што яны валодалі маёнткамі Цытва, Ануфрава і іншымі. З гэтага моманту ў нашым даследаванні важную ролю сталі займаць і дваране Янішэўскія.
Ведаючы, хто валодаў зямлёй, як называліся маёнткі ў розны час, мы сталі пазнаваць, што знаходзілася ў іх уладаннях.
Чым больш мы знаходзілі інфармацыі тым цікавей было вывучаць гэты род.
У пераліку фабрычных і завадскіх вытворчасцей Расійскай імперыі за розныя перыяды, было выяўлена, што ў маёнтку сапраўды знаходзілася бровар. Не будзем паказваць усе крыніцы, дзе знайшлі дадзеныя, прывядзем некалькі прыкладаў.
У рамках дадзенай працы мы знайшлі не толькі інфармацыю аб тым, што там была бровар, але нават змаглі ўсталяваць тып паравога рухавіка ў бровары, яго магутнасць.
Дваранскі род Янішэўскіх: даследаванне фрагментаў радавода
Нашы наступныя крокі былі накіраваны на аднаўленне радавода Янішэўскіх. Мы не ставілі перад сабой мэту аднавіць цалкам радавод. Выкарыстоўваючы адкрытыя крыніцы мы і так паглыбіліся на некалькі каленяў. Натуральна там выпушчаныя асобныя асобы, і гэтак далей. Мы ўлічылі ў дрэве роду толькі тых, хто згадваўся ў памятных кніжках Мінскай губерні, іншых важных статыстычных апісаннях. Нам хацелася ўбачыць, колькі з дваран Янішэўскіх удзельнічалі ў важных мерапрыемствах, за што яны адказвалі.
Асобныя прадстаўнікі роду ўдзельнічалі ў вырашэнні самых розных пытанняў. Янішэўскі вырашалі гандлёвыя пытанні, удзельнічалі ў земляробчых з’ездах, займалі пасады дваранскіх сакратароў і гэтак далей. Ніжэй прывядзем фрагмент радавога дрэва Янишевских і асобныя элементы крыніц, але толькі фрагментарна ў мэтах эканоміі аб’ёму артыкула.
Некаторыя вынікі аднаўлення радавода
Звернемся да найбольш важных вынікаў даследавання (пералік дадзены на аснове першага згадвання двараніна з указаннем дадатковых звестак):
ГОД, в связи с которым УПОМИНАЕТСЯ | ФАМИЛИЯ, ИМЯ, ОТЧЕСТВО (при их наличии) | ДОПОЛНИТЕЛЬНЫЕ СВЕДЕНИЯ |
1820-1823 гг. | Онуфрий Янишевский (без отчества) | Предводитель уездного дворянства (коллежский секретарь); упоминается в алфавитном списке дворянским родам по состоянию на 1903 год, стр. 140 |
1850-1852 гг; 1845 год | Август (Августин) Янишевский | Уездный предводитель дворянства, в алфавитном списке дворянским родам по состоянию на 1903 год, стр. 141; Памятная книжка Минской губернии на 1845 год в составе комитета по наблюдению за правильностью продажи горячих напитков |
1860; 1861; 1869; | Людвиг Онуфриевич Янишевский | Дело о выкупе временнообязанными крестьянами земельных наделов у Янишевского Л.О. имения Онуфрова. (Минская губ.) 28 августа 1868 г. – 22 сентября 1869 г.; Памятные книжки за 1860 и 1861 гг.- Колл. секр., обладатель ордена Св. Станислава 3 степени Кавалер, именная бронзовая медаль в память войны 1853-1856 гг. |
1904; 1897 гг | Сабина Августовна Янишевская | Имение Антоново Новоселковской волости; Памятная книжка Минской губернии на 1904 год, Адрес-календарь дворянским родам на 1897 год |
1897 год | Януарий Августович Янишевский | Адрес-календарь дворянским родам на 1897 год |
1897 год | Онуфрий Людвигович Янишевский | Дворянский адрес-календарь дворянским родам на 1897 год |
1897; 1904 гг. | Мельхиор Людвигович Янишевский | Памятная книжка Минской губернии на 1904 год, адрес-календарь дворянским родам на 1897 год, владелец имений: Цитва, Задымполь Цитвянской волости |
– | Людвиг Людвигович Янишевский | Книга “Память Пуховичского района”, землевладельцы (приложение со списком) |
Игнатий Людвигович Янишевский | ||
1901; 1909 гг. | Генрих Януарович Янишевский | Первое упоминание Генриха Янишевского – 1909 год в сборнике “Список Фабрик и заводов Российской империи”, там же указан год основания завода Генриха Януаровича – 1901 |
1915; 1917 гг. | Аврелий Януарович Янишевский | Упоминается в памятных книжках Минской губернии за 1915 и 1917 гг. в составе уездного земского собрания |
1904 год | Оттон и Витольд Онуфриевичи Янишевский | Вспоминаются в памятной книжке Минской губернии по состоянию на 1904 год как владельцы имений Липск, Вороничи, Варшавка Цитвянской волости 4 стана |
1909; 1913; 1914 гг. | Цезарий Игнатьевич Янишевский | Впервые упоминается в сборнике “Список Фабрик и заводов Российской империи”, где указано, что в 1908 году образован собственный винокуренный завод. Затем данные повторяются в последующих сборниках с указанием количества установленного оборудования, производительности завода, количества работников. |
Дадаткова ў адрас-календары дваранскім родах за 1903 год пазначана, што ў радавую кнігу ўнесена тры галіны Янішэўскіх (занесены ў кнігу ў 1834, 1835, 1844 гг.) пад агульнай ступенню 6 (6 разрад роду).
Некаторыя ўдакладненні па вырабленым знаходкам
У родавых кнігах дваранства ўказваліся: спіс па парадку, прозвішчы дваранскіх родаў, у якую частку ўнесены дваранскі род, у якім годзе зацверджаны ў спісе род.
Такім чынам, тры галіны вывучаемай намі роду зацверджаны ў тытулах ў 1834-1844 гг.усе ўнесены ў 6 частка. Разбяром падрабязней значэнне гэтага факту, так як яно адлюстроўвае важны аспект дадзенага даследавання.
Радавод кніга была падзелена на 6 частак:
I) дваранства скардзіліся або сапраўднае(гэта значыць дваране, падараваныя ў нашчадкавае дваранскае годнасць імператарам),
II) дваранства ваеннае (дваране, якія атрымалі нашчадкавае дваранства пры дасягненні адпаведнага ваеннага чыну, XIV-га класа першапачаткова, а затым толькі з VIII-га і нават VI-га класа, бо ўмовы паслядоўна сталі больш жорсткімі ў XIX-ым стагоддзі, гл. вышэй),
III) дваранства па чынах і ордэнах (роды т. зв. «осьмикласнаго дваранства», т. е. якія атрымалі нашчадкавае дваранства пры дасягненні першых васьмі класаў грамадзянскай службы пры Пятры I, а пазней толькі пры дасягненні V – га і нават IV-га класа, а таксама асобы, якія атрымалі тую ці іншую ступень якога-небудзь ордэна, якая давала права на нашчадкавае дваранства),
IV) замежныя роды (сюды запісваліся замежныя дваране, якія прыехалі служыць у Расію),
V) тытуламі адзначаныя роды(г. зн. тытулаванае дваранства),
VI) старажытныя высакародныя дваранскія роды (т. е.столбовое дваранства: «старажытныя высакародныя ня іншыя сутнасць, як тыя роды, якіх доказы дваранскага годнасці за сто гадоў і вышэй ўзыходзяць; высакароднае ж іх пачатак пакрыта невядомасці», такім чынам у VI-ую частка ўключаліся роды, якія ўзніклі да 1685г.).
Нягледзячы на практычнае адсутнасць розніцы ў правах паміж выхадцамі з той ці іншай часткі дваранскай радаводу кнігі (за выключэннем аднак прыёму дзяцей у некаторыя элітныя навучальныя ўстановы, як то Пажскі корпус і Аляксандраўскі ліцэй), найбольш прэстыжнымі былі ўсё ж V-ая і VI-ая частка, дзякуючы альбо тытулам, альбо старажытнасці роду.
Гэты ж факт сам па сабе і ўскладняе правядзенне даследавання, бо прыводзіць да пошуку інфармацыі ў дрэнна дакументаваных крыніцах.
Радавое гняздо дваранскага роду Янішэўскіх
Цэнтрам уладанняў Янішэўскіх быў сядзібны дом у маёнтку Цітва, сёння гэта вёска Васількі Пухавіцкага раёна. На жаль, ад дома застаўся толькі падмурак, аднак нават ён уражвае сваім маштабам. Побач з домам быў унікальны парк, дзе рос вінаград, шаўкоўніца і гэтак далей.
Вядома, што да Янішэўскіх сядзібай валодаў знакаміты род Швыкоўскіх (у кнізе Памяць пазначаны род Швакоўскі).
Род Швыкоўскіх быў вельмі знакаміты адзін з іх прадстаўнікоў ўласнаручна забіў Маскоўскага ваяводу Пятра Шуйскага. Гэта падзея ў сваю чаргу звязана з Ливоснкой вайной (бітва на рацэ Ула).
Менавіта пасля Швыкоўскіх маёнтак перайшоў Янішэўскім. У шматлікіх крыніцах паказана, што гэта адбылося на мяжы 15-16 стагоддзяў. Аднак, найбольш верагодна, што гэта падзея адбылася ў 17 стагоддзі, а ўжо Янишэўскія штучна павялічвалі тэрмін свайго валодання маёнткам. Тым не менш быў прывілей, дзе нібыта Казімір Ягайлавіч дараваў ім маёнтак яшчэ ва ўтрая палове 15 стагоддзя. Хоць многія і лічаць, што ён быў не сапраўдным. Род валодаў уласным гербам “Тупая падкова”.
Сядзіба ў Цітве была пабудавана прыкладна ў другой палове 18 стагоддзя. Найбольш верагодным уладальнікам быў Ігнат Янішэўскі, Мінскі падстароста. У доме было 14 пакояў, сярод якіх быў цэнтральны сталовы зала і два салона з каменнымі камінамі. За домам была пабудавана драўляная афіцына, былі закладзены прысядзібныя алеі з ліп, каштанаў і таполяў, круглы парадны двор перад домам, вялікі парк з многімі рэдкімі для нашых краёў дрэвамі.
У першай палове 19 стагоддзя ўладальнік Цытвы Ануфрый Янішэўскі. Ануфрый Янішэўскі быў не проста дваранінам, ён нават займаў пасаду правадыра дваран Ігуменскага павета (маршалак). Пазней гэтую пасаду займалі яго сыны Аўгуст і Людвік. У 1860 годзе Янішэўскія падалі расейскім уладам прашэнне аб дазволе на пабудову ў Цытве каталіцкай капліцы-пахавальні. Быў гэты дазвол атрыманы ці не нам невядома, але хутчэй за ўсё пахавальня ў маёнтку была. Менавіта ад Ануфрыя Янішэўскага вёска Шыманаў Кут раней і называлася Ануфрава. Верагодна ён перанёс туды ўжо свой асабісты маёнтак, на месца былога фальварка Анапраў.
Шляхецкі род Янішэўскіх і паўстанне 1905-1907 гг.
Реконструкция основных событий 26 апреля – 2 мая 1907 года в имении Онуфрово и деревня Седча
Захавальнік мясцовага музея-Прановіч а. а. падзяліўся з намі адным вельмі цікавым дакументам, які пралівае святло на падзеі рэвалюцыі 1905-1907 гг у нашай краіне і канкрэтна ў маёнтку Ануфрова. Тэкст дакумента прыведзены ніжэй. А намі пабудавана мультымедыйная, храналагічная рэканструкцыя падзей, якая таксама важная для абгрунтавання атрыманых на папярэднім этапе даследавання дадзеных.
Генрых Януаравіч Янішэўскі-ключавое звяно ў развіцці капіталізму ўсяго роду.
Дваранін, каталік
Як нам стала вядома са зборнікаў матэрыялаў” Прамысловая Расія ” за 1909-1917 гг быў работнікам інжынернага таварыства ў горадзе Мінск.
У 1901 годзе ў горадзе Мінск на вуліцы Вакольнай была заснавана кацельня і майстэрня, на якой і працаваў інжынерам Генрых Януаровіч Янішэўскі, які ў 1908 годзе стаў адзіным кіраўніком дадзенай канторы.
Варта адзначыць, што будынак дадзенай майстэрні захаваўся да сённяшняга дня. Знаходзіцца яно на месцы сучаснага станкабудаўнічага завода імя Кірава.
Апісанне майстэрні
Займаючыся пошукам падрабязнай інфармацыі па гэтым напрамку мы выявілі адзін цікавы сайт з апісаннем гісторыі Вакольнай вуліцы горада Мінска, дзе ўтрымліваюцца наступныя дадзеныя:
Акольная, 8. Машынабудаўнічы і кацельны завод г.Я. Янішэўскага. Вырас з кавальска-слясарнай і чыгуналіцейнай майстэрні, заснаванай у 1901 годзе прадпрымальнікам Шышла. У 1904 годзе працавала 15 рабочых. Янішэўскі, спачатку кампаньён ўладальніка, стаўшы ў 1908 годзе аднаасобным гаспадаром прадпрыемства, усталяваў на ім рухавік магутнасцю 12 конскіх сіл. Колькасць рабочых павялічылася да 36 чалавек. Было выраблена абсталявання для вінакурных, рэктыфікацыйных, крухмальных заводаў, млыноў і лесапілен на 120 тысяч рублёў. Пры заводзе мелася тэхнічная будаўнічая кантора. У 1913 годзе стаяла ўжо 2 рухавіка агульнай магутнасцю 36 конскіх сіл, працавала 120 чалавек, прадукцыі выпушчана на 300 тысяч рублёў. Наладжана вытворчасць паравых машын, турбін, нафтавых і газагенератарных матораў, помпаў, трансмісій. У снежні 1914 года пры заводзе адкрылася пякарна-сухарныя аддзяленне, якое працавала на ваеннае інтэнданцтва. У 1921 годзе завод рэарганізаваны ў сельскагаспадарчыя майстэрні.
крыніца дадзенага апісання мастерсокй
Дадатковыя звесткі
Заўважым, што практычна ва ўсіх уладаннях Янішэўскіх былі пабудаваныя крухмальныя заводы, мукамольныя заводы, бровара. У маёнтку Ануфрава з’яўленне бровара супала з часам, калі Генрых Януарович стаў аднаасобным уласнікам майстэрні. Верагодна менавіта ён і дапамог сваім сваякам з развіццём капіталістычных прадпрыемстваў.
Шляхецкі род Янішэўскіх: пасля Кастрачніцкай рэвалюціі
Звесткі пра лёс Янішэўскіх пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі адрозніваюцца. Так па некаторых успамінах мясцовых жыхароў яны выехалі ў Польшчу, дзе былі карані роду. Па другой версіі Янішэўскія выехалі ў Бельгію.
Сыходзяцца дадзеныя ў некалькіх наступных фактах:
1. Янішэўскія ўсынавілі сялянскую дачку. У адной з галін дваранскага роду не было сваіх дзяцей, падчас рэвалюцыі яны ўзялі адну з дачок сялян і забралі з сабой. Па ўспамінах жыхароў сяляне былі не супраць лепшай долі дачкі. У яе засталіся браты ў вёсцы, з якімі яны знаходзіліся ў перапісцы.
2. Пазней дваране прыязджалі ў родную вёску, сястра бачылася са сваімі братамі.
3. Пасля реолюции 1905 года сяляне звярталіся да Янишевских па дапамогу, як гэта было і да гэтага. Па ўспамінах жыхароў, яны нядрэнна ставіліся да сялян. Восенню і вясной дапамагалі сваім прыгонным прадуктамі, ладзілі гулянні.
4. Дваране Янішэўскія былі каталікамі, аднак надавалі шырокую ўвагу на рэлігійнае жыццё сваіх сялян, у многіх маёнтках пабудавалі праваслаўныя цэрквы.
5. Гэты даволі буйны і знакаміты род удзельнічаў у стварэнні магістральнага канала “Цітоўка”, для гэтага нават зносілі бязвыплатна свае млыны. Жыхары вёсак, дзе праходзіў канал называлі яго “Жолондова” канава, па назве аднаго з фальваркаў, якім валодалі Янішэўскія. Менавіта побач з гэтым фальваркам знаходзіўся пачатак канала.
Больш падрабязна аб цэрквах Янішэўскіх, магістральным канале можна прачытаць у раздзеле”даследаванні”
Заўвага да артыкула
Першыя матэрыялы нашых даследаванняў па тэме былі апублікаваныя ў 2016 годзе на першай версіі нашага сайта.
Пазней матэрыялы нашых знаходак публікаваліся ў газеце “Пухавіцкія навіны”(2017, 2018, 2019 гг.), навуковых зборніках. У зборніках матэрыялаў навукова-практычных канферэнцый.
