Рака Цітаўка. Чаму жыхары некаторых вёсак называлі раку Цітаўка Жалондавай канавай
Рака Цітаўка – новае даследаванне праекта “У пошуках страчанага… Пухаўшчына”
У рамках гэтага праекта была наладжана праца сайта»У пошуках страчанага… Пухаўшчына”. Ужо ў пачатку нашай працы навучэнцы звярнулі ўвагу на тое, што наш раён шмат у чым застаецца нявывучаным. Вялікая колькасць легенд, якія можна пачуць кожны дзень, распавядаюць прыгожыя гісторыі, але няма дакументаў, якія б пацвярджалі іх змест. Менавіта таму нашы хлопцы надалі асаблівую ўвагу рабоце з дакументамі і праверцы легенд, якія існуюць у нашым горадзе і раёне.
Легенда о Жалондавай канаве
Працуючы цесна над гісторыяй нашага раёна мы з хлопцамі даведаліся пра цікавую і незвычайную назву нашай мясцовай ракі Цітаўка. Так, аказалася, што жыхары вёсак Шыманаў Кут, Падвілле, Люці і некаторых іншых бліжэйшых вёсак называюць раку Жалондава канава. Зацікавіўшыся дадзеным пытаннем мы вырашылі знайсці адгадку для пытання чаму яе так называюць.
Першы этап
Першапачатковы аналіз дадзеных адказу на пастаўленае пытанне не даў. Практычна ва ўсіх энцыклапедыях, якія мы адкрывалі, былі выяўленыя наступныя дадзеныя « ” Цітаўка, рака ў Пухавіцкім раёне Мінскай вобласці, правы прыток р.Свіслач (бас. Дняпра) Дл. 33 км. Пл. вадазбору 372 км2. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 2,15 м / с.сярэдні ўхіл воднай паверхні 0,3‰. Пачынаецца ў 1,5 км.да Ю-У ад вёскі Русаковічы з р. Пціч, вусце ў В. Пухавічы…». З’явілася рабочая гіпотэза, якая заключалася ў тым, што назва “Жалондава канава” была дадзена з-за блізкага размяшчэння ракі да вёскі Жалондзь, раней фальварка, які ў часы Вялікай Айчыннай вайны быў спалены.
Вывучаючы карту, мы заўважылі асаблівасць: рака ад вёскі Русаковічы і да Люці мае выразныя лініі, якія паварочваюць пад роўнымі кутамі, пасля вёскі Люці рака мае віхляючы характар. Паўстала пытанне, ці магла рака, якая з’явілася натуральным шляхам мець такія абрысы берагоў, ці яна з’явілася ў выніку чалавечага ўздзеяння? Пошук адказу прывёў нас да сайта пасёлка Праўдзінскі, дзе ўтрымліваецца наступная інфармацыя: «недалёка ад Русаковічаў з Пцічы выцякае прамая як страла з адным паваротам рака Цітаўка працякае міма м.горкі і ўпадае ў р. Свіслач. На самай справе, натуральнае рэчышча Цітоўкі ідзе, пятляючы, як і пакладзена рацэ, міма Салаўёў, Скрыля і Падвілля. А канал ад Р. Пціч да Падвілля-штучны. Ён быў прарыты ў той час, калі рэкі Пціч і Свіслач выкарыстоўваліся як водная транспартная дарога з “вараг у грэкі” (падрабязней на: http://pravdinsky.info/o-vodoemax-dlya-rybalki/; захавана пунктуацыя і арфаграфія крыніцы).
Этап 2
Далейшы пошук ісціны быў вельмі складаным, але выклікаў і ў мяне асабіста, і ў хлопцаў майго аб’яднання па інтарэсах буру эмоцый, хацелася даведацца, што ж такое наша рака Цітаўка і ці праўда яна такая, як пра яе пішуць на сайце, ці ўсё ж верыць энцыклапедыі.
Для адказу на пытанне мы прыйшлі да высновы, што неабходна прааналізаваць Гістарычныя карты, праверыць на якіх картах, ёсць наша рака, як яна адзначана.
Прывядзём малюнак ўчастка ракі,які мы апісвалі на сучаснай карце Яндэкс сэрвісу (гл. ніжэй)
Мы не будзем прыводзіць спіс усіх карт, якія вывучылі, і іх назвы, прывядзем толькі яшчэ адзін малюнак ўчастка карты, дзе наша Цітаўка заканчваецца недалёка ад вёскі Люці і не мае працягу (гл. ніжэй). А таксама можна ўбачыць, што фальварак Жоландзь, знаходзіцца ў непасрэднай блізкасці да цяперашняга рэчышча ракі.
Вельмі важна заўважыць, што ўзрост гэтай карты 1862-1866 гг., а гэта значыць, што канал з’явіўся яшчэ пазней і шлях з «вараг у грэкі» да нашай ракі не мае ніякага дачынення. Стала відавочна: рака Цітаўка была ўручную павялічана. Засталося вялікая колькасць пытанняў без адказаў: калі гэта адбылося, хто яе “капаў” і навошта?
Правей Баравой слабады рака Цітаўка (праз Ц у руской мове, што характэрна для большасці карт часу Расійскай імперыі, рака бярэ выток згодна карце недалёка ад вёскі Люці, другі рукаў сыходзіць да вёскі Ануфрава (або фальварак Анапров, сёння гэта вёска Шыманаў Кут). Перасячэння з ракой Пціч на ёй няма). Аднак, варта заўважыць, што ад панскага двара Скрыль рака ідзе ўверх і праз названыя вышэй вёскі сыходзіць у бок Цітвы. Запомніце гэтую назву, пазней мы да яго вернемся.
Дваране Янішэўскі і рака Цітаўка
Вельмі доўга і не верачы ў поспех мы шукалі дакументы, якія б даказалі нашу версію аб паходжанні гэтага канала (пракапаны ў 19 стагоддзі, мясцовымі дваранамі, якія пражывалі ў фальварку Жоландзь). Удача ўсміхнулася нам, і аказалася, што даследаванне мінулага года пра вёску Шыманаў Кут таксама звязана і з ракой. А менавіта дваране Янішэўскія, якім належалі абедзве вёскі і дапамаглі нам у пошуках.
Так даследуючы ў чарговы раз род Янішэўскіх, мы натыкнуліся на дакумент, дзе апісваецца, што дваранін Янішэўскі, з мэтай садзейнічання праходжанню канала пагадзіўся бязвыплатна знесці свой млын. Гэты дакумент наблізіў нашы пошукі, стала відавочна, што менавіта ў яго час быў пракладзены канал.
Цяпер нашы пошукі былі напоўнены упэўненасцю ў поспеху справы. Мы спадзяваліся, што дакапаемся да ісціны. Было прагледжана велізарная колькасць архіўных запісаў, кніг і дакументаў таго перыяду, што дазволіла знайсці іголку ў стозе сена – прамы доказ нашай правасці.
Адзначым, што не толькі дваране садзейнічалі праходжанню канала. Для асушэння мясцовасці грошы збіралі жыхары вёсак (сяляне вёскі Скрыль сабралі 174 рублі для рэалізацыі гэтай задумы). А значыць усе жыхары незалежна ад паходжання разумелі значнасць канала.
Другі важны дакумент
Наступны важны дакумент, выяўлены намі-каштарыс даходаў і расходаў па лясной гаспадарцы за 1883 год, дзе ўтрымліваецца інфармацыя, аб тым, што з мэтай працягу асушэння балот неабходна правесці каналы ў басейнах рэк Бярэзіны, Пцічы, Сіняй, Цітаўкі…
А цяпер прывядзём вытрымку з дакумента, які змяшчае дакладны доказ нашай версіі. Згодна з нарысам Заходняй экспедыцыі па асушэнні балот (1873-1890 гг) у басейне ракі Цітаўка быў пракладзены магістральны канал агульнай працягласцю крыху менш за 20 вёрст, які і аб’яднаў Цітоўку з Птіччу (гл. дакумент ніжэй)
Ракак Цітаўка ці Титовка (на рускай мове) як жа правільна пісаць па руску назву нашай ракі?
Наступнае вывучэнне карт прымусіла нас зрабіць выснову: раней наша рака нават на рускай мове пісалася праз літару «Ц», што ставіць пад сумненне і многія версіі аб паходжанні назвы ракі, але гэта тэма для іншай даследчай працы. Верагодней за ўсё сапраўдны выток ракі быў блізка да маёнтка Цітва, якое вядома з пачатку XVI стагоддзя. Таму і назва ракі менавіта Цітаўка.
Навошта ж шляхце быў патрэбны канал?
Зразумелы становіцца і матыў, чаму былі зацікаўлены ў пракладцы канала памешчыкі, гэта дало ім магчымасць сплаўляць лес, што моцна павялічыла прыбытковасць іх гаспадарак. Гэты дакумент паказвае на тое, што лес сплаўлялі да станцыі Мар’іна Горка, а не Пухавічы. Гэта ўносіць карэктывы ў легенду аб паходжанні назвы станцыі Пухавічы.
Вось так абсалютна выпадкова, мы даведаліся легенду і прыклалі намаганні да яе праверцы. Выявілі, што частка нашай ракі з’явілася ў перыяд Расійскай імперыі ў выніку чалавечага ўздзеяння, яе назва павінна пісацца праз літару “Ц”, адносіны да знакамітага воднага шляху “з варагаў у грэкі” не мае, а таксама тое, што Цітаўка брала Асноўнае харчаванне ў балоце недалёка ад вёскі Люці.
