Прадмова
Перавод уніяцтва ў праваслаўе. Артыкул пра ліст, які змяшчае перагібы пры перакладзе ў праваслаўную царкву і дачыненні да асобных уніяцкіх святароў.
Рэлігія на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь заўсёды мела свае асаблівасці, наша тэрыторыя была то паганскай, то пераважна праваслаўнай альбо дамінуючай рэлігіяй станавіўся каталіцызм. Спробы вырашыць царкоўны раскол насілі працяглы характар і вось, здавалася б рашэнне было выяўлена, на Берасцейскай царкоўнай уніі з утварэннем уніяцкай царквы… Але працягвалася гэтае рашэнне не вельмі доўга, у гістарычным разрэзе, і з працэсам падзелаў Рэчы Паспалітай, уваходжаннем у склад Расійскай імперыі (у выніку падзелаў РП), а таксама і наступнага ў будучым паўстання 1830-х гадоў уніяцкая царква спачатку значна скарачаецца, а пасля і зусім касуецца. Мы выявілі цікавы ліст, які паказвае працэс таго як адбывалася аб’яднанне ўніяцкай царквы, а дакладней яе перавод у Мінскай губерні і нашым Ігуменскім павеце пасля першага падзелу РП і да 1795 года.
Кароткая гістарычная даведка
Мітрапаліт Наўгародскі Гаўрыіл Пятроў.
МІТРАПАЛІТ ГАЎРЫІЛ (У СВЕЦЕ – ПЁТР ПЯТРОВІЧ ПЯТРОЎ-ШАПАШНІКАЎ)
1730, Масква-1801, Ноўгарад
Царкоўны дзеяч. Скончыў Славяна-грэка-лацінскую акадэмію ў Маскве (1754). У 1758 прыняў манаства з імем Гаўрыіл; у тым жа годзе прызначаны рэктарам Траецкай духоўнай семінарыі і намеснікам Троіца-Сергіевай лаўры. З 1761-рэктар Маскоўскай духоўнай акадэміі. Епіскап Цвярскі (з 1763), член Сінода (з 1769), епіскап Пецярбургскі і Рэвельскі (з 1770), свяшчэннаархімандрыт Аляксандра-Неўскага манастыра (з 1770), архіепіскап (з 1775), мітрапаліт Наўгародскі і Пецярбургскі (1783 – 1799), мітрапаліт Наўгародскі і Аланецкі (1799 – 1800). Правадзейны член Пецярбургскай Акадэміі навук (1783). Пры мітрапаліце Гаўрыіле Пецярбургская духоўная семінарыя была ператворана ў Акадэмію, Аляксандра-Неўскі манастыр атрымаў статус лаўры (1797). Быў першым іерархам, які атрымаў ордэн Св. Андрэя Першазванага (1796).
Кароткая даведка па Ўніяцкай царкве
Брэсцкая царкоўная унія (1596 г)
Праект уніі прапанавалі ў 1595 годзе. З лістапада 1595 па люты 1596 года біскупы і.Пацей і К. Цярлецкі знаходзіліся ў Рыме. Яны прадставілі праект Пагаднення Папу Рымскаму Кліменту VIII і атрымалі яго адабрэнне.
6 кастрычніка 1596 года ў Брэсце пачаўся сабор праваслаўных цэркваў Рэчы Паспалітай, які павінен быў канчаткова зацвердзіць саюз праваслаўных з каталікамі. З першага дня ўдзельнікі сабора падзяліліся на прыхільнікаў с праціўнікаў уніі (апошніх ўзначалілі к.в. Астрожскі, г. Балабан і М. Капыстенскі). Абедзве групы засядалі асобна.
Аднак прыхільнікаў уніі было нашмат больш.
На чацвёрты дзень сабора, 9 кастрычніка, у царкве Св. Мікалая адбылося ўрачыстае абвяшчэнне адзінай Грэка-Каталіцкай Царквы. Адначасова было абвешчана пастырскае пасланне аб пазбаўленні сана Балабана, Копыстенского, Плетенецкого, Тура і Сматрыцкага.
Кароль Жыгімонт III Ваза горача падтрымаў унію, закліканую ўмацаваць ідэйнае адзінства духавенства і феадалаў Рэчы Паспалітай. Ён зацвердзіў яе сваім універсалам ад 15 снежня 1596 года.
Унію прыняла большасць праваслаўнага насельніцтва ВКЛ, якое ўбачыла ў ёй рэальны шлях да адзінства ў краіне. Аднак у асобных рэгіёнах ВКЛ (Слуцк, Пінск, Магілёў, Орша) Унія сцвярджалася з цяжкасцю. Супраціў ёй часам прымала актыўныя формы. Пікам такога супраціву з’явіўся бунт у Віцебску ў лістападзе 1623 года, дзе бунтаўшчыкі забілі полацкага ўніяцкага епіскапа Язафата Кунцэвіча
Мітрапаліт Феадосій
Феадосій (Растоцкі), уніяцкі Холмскі епіскап, архіепіскап Кіеўскі і Галіцкі, мітрапаліт усяе Русі († у 1805 г.). Сын Слонімскага гарадскога суддзі, нарадзіўся каля 1725 г.будучы яшчэ юным, ён адчуў схільнасць да духоўнага звання і ўступіў у Базыльянскі ордэн. Пасланы базыльянамі ў Рым, Ф. скончыў там багаслоўскую адукацыю і, вярнуўшыся на радзіму, зрабіўся прафесарам багаслоўя і філасофіі ў Базыльянскіх школах. У 1762 г. ён быў прызначаны сакратаром Базыльянскага Ордэна Св.Тройцы. У 1773-1776 гг.ён кіраваў Дзерманскім Праабражэнскім і Дубенскім Крыжаўзвіжанскім манастырамі.
У 1772 г. на Брэсцкай Генеральнай капітуле Базыльянскага Ордэна Ф. абраны быў Літоўскім правінцыялам на другое чатырохгоддзе 1776 г.; у такім званні ён рэвізаваў, напрыклад, у 1776 г. Холмскі манастыр, а ў 1777 г. Лаўрышаўскі. На Торопанской капітуле 1780 г.ф. другі раз быў абраны правінцыялам, як «здольны да падобных абавязкаў». 12 ліпеня 1784 г.ён быў названы холмскім біскупам і ў тым жа годзе (жніўня 2-га) мітрапалітам Ясон юнакоў-Смогоржевским быў абраны яго коадъютором. Пасвячэнне ф. у біскупы адбылося 19 чэрвеня 1785 г. Пасля ж смерці мітрапаліта Смогоржевского (1 лістапада 1788 г.) ён стаў уніяцкім мітрапалітам; каралеўскі прывілей на мітраполію Ф. атрымаў пры садзейнічанні Кіеўскага ваяводы Стенпковского і Ахоцкага, аўтара «помнікаў» таго часу. У 1790 г. ф. падараваны быў у кавалеры ордэнаў Св. Станіслава і Белага Арла і на падставе Канстытуцыі 29 ліпеня (чэрвеня?) 1790 г. удастоены звання сенатара; гэта быў адзіны выпадак прызначэння ўніяцкага біскупа сенатарам за ўвесь час існавання уніі. Па просьбе Ф. P., “архіепіскапа кіеўскага, мітрапаліта ўсёй Русі”, 13 верасня 1790 г. у Варшаве было дадзена, за пячаткай і подпісам вялікага кароннага маршалка Міхаіла Мнішка, пасведчанне ў тым, што»на цяперашнім сойме мітрапаліт засядае in plena activitate і выконвае абавязкі сенатара”. Засядаючы на сойме, ён у той жа час браў удзел у працах кангрэса ўніяцкіх біскупаў, якія з’ехаліся ў Варшаву па справе ўпарадкавання ўніяцкіх дыяцэзій. Пры яго ўдзеле атрымаў ажыццяўленне праект 1785 г. Аб Полацкай суфраганіі. У 1790 г. холмскае біскупства прадастаўлена было парфіру Важынскага, А Ф. Р. застаўся толькі мітрапалітам; гэта было навіной, бо яго папярэднікі звычайна бывалі яшчэ і біскупамі якой-небудзь дыяцэзіі. Другі і трэці раздзелы польска-літоўскай дзяржавы, Канчатковае падзенне Рэчы Паспалітай, узмоцненае ўз’яднанне ўніятаў-усё гэта адбілася і на становішчы Ф.Р. у 1795 г. па ўказе імператрыцы Кацярыны II ён быў «адчужаны ад кіравання сваёй мітраполіяй, аднак улада духоўная па званні мітрапаліта ў яго святым Папам не адабраная як Піем VI, так і цяперашнім» (з ліста Луцкага ўніяцкага біскупа Стэфана Лявінскага ў 1804 г.).
Перавод уніяцтва ў праваслаўе
…Заходні край такім чынам, у царкоўным дачыненні уладкаваўся даволі хутка. Екацярынінскі ўрад, вельмі ашчадная, калі справа тычылася царкоўных патрэб, тут праявіла нават некаторую шчодрасць. Але цяжка было, вядома, меркаваць, каб уніяцкая іерархія зусім без бою саступіла свае пазіцыі. З ёю, мабыць, не лічыліся: часы былі не тыя, што пры далучэнні Беларусі (заўв. назва запісана ў старым манеры). Аднак уніяцкі мітрапаліт Растоцкі, убачыўшы грозную перспектыву застацца зусім без паствы, вырашыў выступіць на абарону уніі і ў студзені 1795 года звярнуўся да гаспадарыні з прашэннем такога роду.(да ліста прыкладаецца велізарны спіс парушэнняў, які суправаджаў перавод уніяцтва ў праваслаўе).
“Найвысока выдадзеным аб далучэнні да Расіі новых губерняў маніфестам, ваша Імператарская Высокасць – ва ўсіх пры дасканалай і нічым неабмежаванай свабодзе ў публічным адпраўленні веры, таксама і пры законным кожнага валоданні і маёмасці па прыкладзе вернападданых жыхароў беларускіх, і апошнімі найвышэйшымі ўяўленнямі ўсе перавагі, і ўсякія правы да абодвух абрадаў рымскага вызнання адносяцца, усяміласцівейша засцерагчы дабраволілі.
Але як усе тыя высокаманарнейшыя ўпадабанні маніфестамі знявечаныя, асаблівымі найвышэйшымі дыпломамі для беларускага краю усяміласцівейшы пацверджаны, то я дакладна вашага Імператарскай Высокасці – а падданы адважваюся всеподданнейше прасіць аб удастоенні маё пастырства найвышэйшым дыпломам з денное вызнаньне засцерагчы, каб забараніць чинимое з нагоды веры ўціск і прымус, пра што асаблівую пры гэтым верноподданнейше падношу ведамасць, не з намерам патрабаванні следства, але каб прымушаным да адступлення ад свайго вызнання дазволена, раз сустрэнецца пажадаюць даказаць прымусу ў земскім судзе, і жыць кожнаму спакойна ў яго вызнаньні і верным падданстве, тым больш, такмо хрысціянам, але і іншым усяміласцівейшы зрабіў ласку. Каб духоўная юрысдыкцыя дагэтуль якая вырабляецца, як усіх диецезий манахаў адносна кіравання і выбару іх галоўных начальнікаў, роўным чынам Біскупаў у сваіх епархіях, падобна прадпісанням і кананічным правілы чыну мітрапаліта і біскупаў тычацца, у сваёй сіле пакінута з стаўленнем па тым, што здарылася абставінах да сталіцы Апостальскай, якіх оныя юрысдыкцыі дазволіць не ўладныя, адпаведна дадзеных найвышэйшым Белороссии прадпісанням; у іншым каб усякі маёнтак і фундушы духоўныя мне, біскупам, кляштарам, сьвятарам і цэрквам нашага вызнаньня, у непарушнасьці усяміласьцівейшы засьцерагчы”
Адначасова з прашэннем да Кацярыны Растоцкіх накіроўвае аналагічныя лісты Безбародка, але адказаў на свае ўяўленні Растоцкіх не атрымаў. Таму 4 жніўня 1795 года ён піша Новы ліст Безбародка: “Я і дагэтуль яшчэ знаходжуся ў чаканні усяміласцівай рэзалюцыі ея Імператарскай Вялікасці – а мяркуючы ўсю маю надзею на высокае нашага сіяцельства прокровительство. Між тым атрымаў я вестку, што гвалту і прыгнёту для Злучанага нашага вызнаньня працягваюцца і па гэты час, што прыгнятальнікі, у брыдкасьць высокоманаршаго плакатам засцярогі, выклікаюць народу заганна, нібыта ея Вялікасці – пра нашага вызнаньня трываць не можа, і пад выглядам гэтага палохаюць, што ўсякай у сваім Злучаным вызнаньні застацца жадаючы нібыта не выконвае волі манархавай, што неатрыманне на маю просьбу найвышэйшай рэзалюцыі прыгнятальнікаў больш адважвае да гвалтоўнага ператварэння, і тым народ палохаюць. Сім-то я і падахвочваюся аднавіць маё прашэнне ў снежні месяцы мінулаго 1794 – ого года Ея Імператарскаму Вялікасці – у паднятае, у тым каб мы на падставе асвячоных ея Вялікасцю-а законаў у развазе маёй мітрапаліцкай і біскупаў духоўнай юрысдыкцыі, у разсждении фундушов Іне, біскупам, манастырам, манахам і мвященникам майго вызнаньня належаць, у разсуждении вызначэння суда на разсмотрение чынімых насиий і прыгнёту, у развазе жадаючых застацца ў тым Злучаным, у якім яны нарадзіліся, ўдастоіліся найвышэйшага гледжанні.
Красавец Граф! дабраволі велікадушна зыходатайствовать просимую намі найвышэйшую ласку Усявышняга пра дабрабыт вашага Свяціцельства” (з дадаткам).
Але Растоцкіх дарма разлічваў на абарону вышэйшага ўрада, просьбы яго былі перададзеныя Мітрапаліту Гаўрыілу.
У пацверджанне іншага прыводзіліся такія факты па нашым Ігуменскаму павету:
Акругі Ігуменскай у горадзе Ігумен капітан спраўнік Сухачоў у адсутнасці святароў, якія прапаведуюць пабожнасьць, сабраў сам прыхаджан, некаторым з іх загадаў падпісацца, а трох братчыкаў пасадзіўшы ў турму біў ботажьем, таксама і старасту царкоўнага біў неміласэрна і прымусіў падпісацца; потым перадаў царкву праваслаўнаму духавенству, а уніяцкі прытч выгнаў.
У той жа акрузе ў мястэчку Смілавічах Сухачоў учыніў такі ж гвалт, тамтэйшага святара, які нежадаў падпісацца на пабожнасьць, пасадзіў у калодкі і на страх іншым вазіў яго па розных месцах; нарэшце царква і маёнтак сілком адабраў.
У Слуцкай акрузе святара за тое, што той спытаў на аснове якога ўказу абавязвае народ адступіць ад веры пасадзіў у турму, царкву і прыход спакушаны. Такое ж спакушэнне адбылося ў парафіях: Грэскім, Пухавіком, Турынскім і інш.Некаторыя цэрквы застаюцца апячатанымі, святары без пасад.
Гаўрыіл 4-га жніўня 1795 года ў лісце на імя обер-пракурора Сінода даў наступнае заключэнне.
“Чытаючы просьбы, поданныя ад пребывающаго тут мітрапаліта киескаого уніяцкага, знаходжу: 1-е.што ён і іншыя начальнікі уніятаў наракаць на прымяншэнне сваіх і таты даходаў, што для іх адчувальна. 2-е абгортваць якія пагадзіліся да праваслаўя. 3-е. вікарый мітраполіі Кіеўскай-адлюстроўвае, што ўзстала бура на ўладу пануючай веры. Але Унія ня ёсьць пануючая вера, але гвалт на праваслаўе, бо там няма гвалту, дзе гвалт утрымліваецца. 4-е. яны скардзяцца на гараднічага Арсеньева і на пратапопа Крывіцкага, але павінны пра сем прасіць па камандзе. Прыстойнае следства адкрые, ці ёсць там злоўжыванне, дзе загадана аднавіць рэлігію, испроверженную высілкам ранейшых тат.
І далей яшчэ некалькі пунктаў у якіх гаварылася, што менавіта ўніяцкая царква прыводзіла да супярэчнасцям і сварак. Варта заўважыць і той факт, што мабыць менавіта заключэнне Гаўрыіла і стала ключавой кропкай у справе уніяцтва. 26 жніўня 1795 года па гэтым факце адбыўся сход у Імператарскім савеце, а 6 верасня рушыў услед імянны ўказ, які абвяшчаў: “скасаваць повязі прымусу, прыгнятаць свабоду вызнання прородительской веры. Мы з задавальненнем бачым, што насельнікі вернутых ад Польшчы абласцей, выкананыя стараннасці да пабожнасці, вяртаюцца радасна ў абдымкі праваслаўнай Усходняй Царквы”. Растоцкаму згодна з указам была прызначаная даволі вялікая па тых часах пенсія-6000 рублёў, але з умовай альбо з’ехаць у Рым, альбо ў Санкт Пецярбург. Уніяцкія кафедры і мітраполіі скасаваліся, астатнія ўніяцкія цэрквы пераходзілі ў падпарадкаванне беларускай уніяцкай епархіі, якой загадваць быў пастаўлены Лісоўскі, беларускі епіскап станавіўся адзіным прадстаўніком уніяцкай царквы…
Вось такі цікавы лёс уніяцкай царквы ў Мінскай губерні, Ігуменскім павеце і Беларусі ў цэлым. Гэтак жа ў дакуменце прыводзілася і статыстыка па павелічэнні колькасці праваслаўных прыходаў, якая зрэшты ў рамках дадзенага артыкула намі разглядацца не будзе.
