Гісторыя горада Мар'іна Горка або горад, якога не было
Гісторыя горада Мар’іна Горка: абноўленая версія (Версія 1-24.07.2021; версія 2 – 19.08.2022 з дапаўненнямі 2024 года).
Пытанне, якое мы разглядаем у гэтым артыкуле вывучаецца нашай камандай ужо 6 гадоў. І мы пастаянна знаходзім дапаўненні да апублікаваных матэрыялаў. Непасрэдна гэты артыкул мы дапаўнялі ўжо некалькі разоў толькі за мінулы год, а наша гіпотэза знаходзіць новыя і новыя пацверджання. Сёння мы маем відавочны доказ нашай тэорыі-горад, які мы прывыклі лічыць з’явіўшымся ў XVI стагоддзі як паселішча да XIX стагоддзя не існавала. Мы дапаўняем наш артыкул і прапануем вам пагрузіцца ў свет гісторыі нашага горада, чакаем каментары і водгукі на нашу працу. І так па парадку…
Недакладнасці ў гісторыі горада
Адкрываючы кнігу “Памяць. Пухавіцкі раён” можна знайсці наступную інфармацыю адносна нашага горада: “… Па пісьмовых крыніцах пасяленне вядома з XVI ст. належала Радзівілам, Бужынскім, Ратынскім, Крупскім. Быў уладальнікам пасялення і міністр унутранных спраў Рассіі Л. С. Макаў…» (старонка 684). Пасля прачытання гэтых радкоў я звяртаўся да многіх краязнаўцаў, даследчыкаў нашага раёна, і імкнуўся знайсці інфармацыю самастойна, якія ж пісьмовыя крыніцы пра гэта сведчаць. Бо вядома, што гісторыя горада альбо паселішча для гісторыкаў пачынаецца з першага пісьмовага згадвання. Ёсць дакументы, што частка Ігуменскага павета належала названым радам, але назва паселішча Мар’іна Горка, намі так і не было там выяўлена. Намі былі выяўленыя згадкі іншых паселішчаў і ніводнага адносна нашага горада.
Дакумента, дзе можна ўбачыць згадку Мар’інай Горкі ў XVI стагоддзі так і не ўдалося знайсці, што падштурхнула да думкі аб тым, што такога паселішча проста не існавала ў гэты перыяд. Узнікае заканамернае пытанне, а якія доказы таго, што яго не існавала можна знайсці? Самая верная крыніца інфармацыі для нас у гэтым пытанні – мапы, мы звярнуліся да вялікай колькасці мап, прагледзелі велізарны пласт картасхем і нідзе няма згадкі паселішчы Мар’іна Горка на нашай тэрыторыі таго перыяду.
Звяртаемся да мап рознага перыяду
Адна з найбольш падрабязных мап Мінскай губерні, дзе падпісаны не толькі паселішчы, але і цэрквы, могілкі, балоты і азёры – ваенна-тапаграфічная карта Мінскай губерні (1860-х гг.). На гэтай мапе згадваецца вялікая колькасць невялікіх паселішчаў: Люцыя, фальварак Анапраў – сёння вёска Шыманаў Кут (дзе было ўсяго 10 жыхароў па некаторых апісаннях), Дайнава, Антанова і Навасёлкі, маёнткі Падблонь і іншыя, але няма нашай роднай Мар’інай горкі. Вядома, можна меркаваць, што наша паселішча было вельмі маленькім нават для такой стратэгічна важнай мапы, якая мела ваенны патэнцыял, але гэта абвяргаецца дадзенымі, якія з’явіліся ў нашым распараджэнні пазней.
Мар'іна Горка-геаграфічная кропка, а не паселішча
Мы не спынілі пошукі інфармацыі, вывучалі новыя і новыя крыніцы, але найбольш красамоўнай аказалася выдатнае выданне 1855 года, якое мы вывучылі ў электронным архіве: “Сучаснік т.52” (Санкт Пецярбург, друкарня Галоўнага штаба Імператарскай Вялікасці па ваенна-навучальных установах). У ім адным з першых быў апублікаваны збор запісак пра падарожжа Паўла Шпілеўскага, якія ў іншым так і называюцца: “Запіскі пра падарожжа па Палессі і беларускім краі”. У гэтым творы аўтар апісвае ўсе месцы, якія ён наведаў, падзеі, якія з ім здарыліся, ёсць там згадка і нашых месцаў: Мар’інай горкі, Гарэльца, Амельна, Навасёлак, Парэчча, Турына. Пры апісанні Мар’інай горкі ўтрымліваюцца наступныя звесткі: “што ж тычыцца, да самой назвы” Навасёлкі”, то яно нагадвае пра старое селішча або сяле, якое, кажуць старажылы, было некалі па той бок ракі Цітаўкі, блізу так званай цяпер Мар’інай Гары, адлеглай ад Навасёлак у двух вёрстах… ” (старонка 369). Што мы бачым з гэтага апісання, паселішча не называлася Мар’інай Горкай, яно знаходзілася побач, потым чамусьці спыніла сваё існаванне, але яго гісторыя працягнутая Навасёлкамі… На гэтым спыняцца не будзем, возьмем мапу, на якую мы спасылаліся раней, паглядзім маштаб, вымераем адлегласць ад Навасёлак да цяперашніх могілак (месца, дзе была царква) і ўбачым, што яно супадае, а вось наш горад Мар’іна Горка, са сваім цэнтрам знаходзяцца ў іншым месцы… але, працягнем чытаць Шпілеўскага: “гэтая Мар’іна Горка, мае свае старадаўнія паданні, якія адносяцца да XVI стагоддзя. Назва Мар’інай з’явілася ад таго, што на гэтай гары пабудавана прыпісная Навасёлкаўская царква, з нагоды з’явы на гэтым месцы цудатворнага вобраза Найсвяцейшай Марыі Панны Багародзіцы. У гонар гэтай з’явы і сама царква на гары называецца Мар’інагорскаю… ” (старонка 369)» З гэтага бачым, што наша здагадка знаходзіць сваё пацверджанне. Але далей больш, Шпілеўскі пералічвае вядомыя нам легенды і кажа, што падзеі, апісаныя ў іх па расказах мясцовых жыхароў адбыліся прыкладна трыста гадоў таму (экспедыцыя Шпілеўскага праходзіла ў XIX стагоддзі, адымаем тры стагоддзі і атрымліваем XVI). Трохі пазней аўтар апісвае падзеі, якія перажыла царква, пажары і ваенныя ліхалецця (Айчынная вайна 1812 года), але асобна спыняецца на апісанні месца: «Мар’іна Горка асенена даволі вялікімі галінастымі дрэвамі, і незлічонымі хмызнякамі лістоўніцы і ядлоўца, паміж якой віднеюцца рознай велічыні крыжы – надмагільныя помнікі спачылых: тут уладкаваны вясковыя могілкі» (старонка 370). З Навасёлак Шпілеўскі адпраўляецца ў вёску Крыжы, як бачым ніякага паселішча Мар’інай Горкі ён не згадвае, стала быць нават у 1850-ых такога паселішча не было. Але ёсць геаграфічная кропка, узвышша на якім размешчаны могілкі і царква.
Фёдар Крыванос пра Мар'іну Горку
Узнікае пытанне, калі ж з’явілася Мар’іна Горка? Гісторык, пазаштатны клірык Менскай епархіі протаіерэй Фёдар Крыванос у часопісе «Зрок» паведамляе, што недалёка ад цэнтра цяперашняга горада сапраўды існавала Мар’іна Горка. У сярэдзіне XVIII ст. на яе вяршыні стаяў звычайны драўляны крыж, які можна было ўбачыць здалёк. У той час побач з гэтым узвышэннем яшчэ ніхто не жыў. Аднайменнае паселішча ўзнікла тут значна пазней і атрымала сваю назву ад гэтай гары. Гэта вельмі падобна на тое, што напісана ў выданні Шпілеўскага.
гісторыя горада Мар'іна Горка ва ўспамінах І. Л. Слабодэра (старшыня аднаго з калгасаў у нашым раёне)
Мы сталі вывучаць пытанне і знайшлі крыніцу, дзе ёсць апісанне нашага горада ў пачатку XX стагоддзя. Гэта ўспаміны старажыла І.Л. Слабодэра, якія захоўваюцца ў раённай бібліятэцы, за што супрацоўнікам і дырэктару бібліятэкі – Але Леанідаўне, трэба выказаць асобную падзяку. У яго ўспаміне ідзе гаворка пра тое, што ў пачатку 20 стагоддзя горад быў прадстаўлены двума вуліцамі, сёння гэта вуліцы Андрэеўская і Кастрычніцкая. Размяшчаліся яны ўздоўж чыгункі, іншых забудаваных вуліц не было. Зараз падумайце, ці можа паселішча, якое з’явілася ў XVI стагоддзі мець толькі дзве выразна пазначаныя вуліцы, якія б ішлі паралельна чыгунцы (якая была пабудавана ў другой палове XIX стагоддзя), ды яшчэ і па абодва яе бакі без адгалінаванняў і больш старых пабудоў? Вядома ж няма. А значыць наша родная Мар’іна Горка пачала сваё развіццё і з’яўленне з пачаткам будаўніцтва чыгункі (інфармацыю аб пункце гледжання Ф.Крываноса і ўспаміны І. Слабодэра мы знайшлі ў Татарынава Ю. У. у яго выданні: «Гарады Беларусі ў некаторых цікавых гістарычных падзеях. Міншчына»). Ёсць гэтаму яшчэ адно пацверджанне – самыя старыя будынкі таксама тычацца да XIX стагоддзя.
Міністр унутраных спраў Леў Савіч Макаў і назва горада
Каму ж мы абавязаны сваім месцам жыхарства і назвай горада? Гэтае пытанне мы раскрыем у рамках гіпотэзы. Верагодней за ўсё мы павінны аддаць даніну павагі менавіта міністру ўнутраных спраў Льву Савічу Макаву і чыгунцы, якая праходзіць міма нашага паселішча. Але больш падрабязна аб чыгунцы вы можаце прачытаць у нашым артыкуле “Станцыя Пухавічы або Мар’іна Горка“, адзінае, трэба зрабіць заўвагу – яшчэ адна мапа, дзе з’яўляецца наша станцыя, год выдання мапы нам невядомы, у інтэрнэт крыніцах лічыцца, што гэта мапа Шуберта 1860, але можна заўважыць, што яна злепленая з двух частак, на другой палове карты ўжо ёсць чыгунка, а значыць яна пазней першай паловы карты як мінімум на дзесяцігоддзе, а зыходзячы з нанесеных подпісаў хутчэй за ўсё ставіцца ўжо да пачатку XX стагоддзя (выснова зроблены на аснове нанесеных пазначэнняў другой часткі). Галоўнае не гэта, галоўнае тое, што на гэтай другой частцы ўжо ёсць станцыя Пухавічы, якая размешчана проста ў пустой кропцы. Вакол таксама няма паселішча. Хутчэй за ўсё паселішча і стала фармавацца пасля з’яўлення на месцы станцыі чыгункі.
У гэтым месцы і пасля чытання інфармацыі пра тое, што станцыя ўзнікла пасярод поля, якое было акружана балотам часта ўзнікала шмат пытанняў і недаверу. Скептыкі не верылі, што такое магчыма. І даказаць нашу гіпотэзу было складана, але ўсё змянілася зусім нядаўна, наведваючы Чэрвеньскі краязнаўчы музей, мы выявілі ў ім бясспрэчнае пацверджанне нашай гіпотэзы і пацверджанне апісанню старажыла нашага горада… А калі быць дакладней мы выявілі рэдкае фота нашай чыгуначнай станцыі, якое было зроблена на мяжы XIX – пачатку XX стагоддзя. Давайце разгледзім падрабязна гэта фота і апішам чым жа яно так каштоўна.
Нечаканая знаходка
І так, на пярэднім плане мы бачым чыгуначныя шляхі, якіх дарэчы, мінімум 3, што кажа пра тое, што абарот перавозак па чыгуначнай станцыі быў досыць высокі. За шляхамі можна назіраць нашу станцыю, якая захавала свой дызайн да сённяшняга дня, нават размяшчэннем дзвярэй і вокнаў адпавядаюць гістарычнаму месцу, бачым, што ля станцыі знаходзіцца вялікая колькасць ваенных людзей, злева каля крайніх вокнаў бачым прадстаўнікоў мясцовых жыхароў, дах будынка выканана з металу, што таксама кажа пра тое, што здымак зроблены на мяжы XIX-пачатку XX стагоддзя. Менавіта ў гэты перыяд (1902 год) на мясцовым павятовым сходзе ўпершыню ўздымалася пытанне практычнасці металічнага даху, дзе кіраўнік Мар’інагорскай ніжэйшай сельскагаспадарчай школы Гусеў казаў пра тое, што гэта адзін са сродкаў стрымання пажару і прыводзіў прыклады, што ў некаторых паветах Мінскай губерні яны ўжо зарэкамендавалі сябе. Злева ад станцыі бачная воданапорная вежа, якая запраўляла паравозы вадой і нават бачны адзін з лакаматываў, які там знаходзіцца з гэтай мэтай. Гэтак жа адзначым, што фота зроблена з узнёслай кропкі, але маста ў той час яшчэ не было, калі прыгледзецца ў левым ніжнім куце можна заўважыць дах вагонаў, хутчэй за ўсё фота менавіта на даху вагона і было зроблена. Вы спытаеце, навошта так падрабязна апісваць фота, на самой справе для чалавека, які не ведае на, што глядзець у ім няма нічога асаблівага, але толькі не для нас… Давайце адцягнемся ад агульнага плана і паглядзім, а што ёсць вакол станцыі, а тут нечаканы для аматара адказ – нічога…
У прамым сэнсе слова вакол станцыі проста няма нічога, акрамя пустога поля, поля пра якое мы ўжо пісалі. Пацвярджаецца гэта зараз не толькі мапай, але і фотаздымкам, дакладнасць, якога сумненняў не выклікае. Гарызонт настолькі чысты, што мы бачым ззаду станцыі дрэвы, на фоне якіх бачны млын, які стаяў на беразе нашай рэчкі (дарэчы, згодна з картай іх было дзве; вышэй на карце мы адзначылі млын, які бачны на фотаздымку)… А дрэвы гэтыя знаходзяцца побач з ёй… Паміж станцыяй і млынам няма ні аднаго будынка. Памералі Адлегласць ад месца з млынам да чыгуначнай станцыі – больш за кіламетр. Больш чым на кіламетр ад станцыі ніводнай пабудовы. Толькі поле, якое ляжыць да кропкі гарызонту, такім чынам зараз ёсць і фота пацверджанне нашай гіпотэзы.
Маёнтак Падблонне - гэта і ёсць Мар'іна Горка
Яшчэ адным доказам нашай гіпотэзы можа выступіць выяўленая намі ў архівах перапіска. Ведаючы асаблівае шанаванне Макавым рэлігіі, увага да распаўсюджвання праваслаўя, можна меркаваць, што ён называў свой маёнтак «Мар’іна Горка» з-за асаблівай блізкасці да гэтага святога месца. Перапіска, якая змяшчаецца ў выданні “Мінская даўніна. Працы Мінскага царкоўнага гісторыка-археалагічнага камітэта. Выпуск 3. 1911 год” змяшчае наступны ліст, датаваны 17 жніўнем 1880 года: «Ваша Свяцейшэства шаноўны бацька Фердынанд. Дзякую вам за віншавальную тэлеграму з днём майго нараджэння. Што мне сказаць на апошні ліст ваш? – Пра паездку Л.С. М [Л. С. Макава] куды-небудзь столькі ж ведаю, як і вы. Ён у пачатку ліпеня наведаў мяне і казаў, што думае, у канцы лета пабываць на некалькі дзён у сваім маёнтку. Усяго лепш ведаюць пра час яго прыезду ў Мар’інай Горцы [у гэтым месцы стаіць зноска, што гэта маёнтак ст.сакратара Л. С. Макава], і яна ад вас недалёка; можна справіцца ў айца Іаана Русецкага…». Такім чынам бачым, што так Л. С. Макаў сам і яго аяродзе называлі свой маёнтак не афіцыйнай назвай Падблонне, а Мар’іна Горка, ведаючы яго ролю ў будаўніцтве царквы, сельскагаспадарчай школы, мы прыходзім да высновы, што менавіта ён так і назваў наша паселішча і свой маёнтак, а гістарычны цэнтр нашага горада аказваецца ў маляўнічым месцы, якое сёння накіравана на паляпшэнне здароўя дзяцей з усёй рэспублікі.
Гісторыя горада Мар'іна Горка: заўвага
Гэты артыкул быў падрыхтаваны намі 10 чэрвеня 2021 года, выйшаў у газеце “Пухавіцкія навіны” за 24 ліпеня 2021 года пад загалоўкам “загадкі паходжання Мар’інай Горкі”, дапоўнены новымі матэрыяламі 19.08.2022 года.
