Гістарычная каштоўнасць або забытая магіла?
У рамках работы над праектам “даведнік па Пухаўшчыне”, якая знаходзіцца на завяршальнай стадыі, наша каманда ў асобе Крывашэя Д. А .і Карніенка І. М. – кіраўнікі і аўтары праекта ” У пошуках страчанага… Пухаўшчына” https://puhovichihistory.by) адправіліся на здымку чарговага выпуску цыкла гістарычных замалёвак пра наш раён. У момант працы над выпускам, наведалі Мар’інагорскія могілкі, знакамітае сваёй багатай гісторыяй месца, таксама тут знаходзіўся страчанае архітэктурнае збудаванне – Храм Аляксандра Неўскага. Падчас працы выявілі ўнікальную магілу і задаліся пытаннем пра яе… Гістарычная каштоўнасць або забытая магіла?
У момант вывучэння стану могілак, дыскусіі пра месцазнаходжанне храма, быў знойдзены даўні помнік. Прачытаўшы надпіс на ім мы былі вельмі здзіўлены. Надпіс на надмагіллі абвяшчае: “Герасім Андросік, жыў 45 гадоў, памёр у 1863 г., 23 красавіка.” Адразу стала відавочна, што гэта не проста безгаспадарная магіла, а сапраўдны гістарычна значны аб’ект, які павінен быць унесены ў адпаведны рэестр. Дзеля справядлівасці адзначым, што пра існаванне помніка мы даведаліся не першымі. Каля трох гадоў таму пра яго месцазнаходжанне паведаміла Уласихина Алена Іванаўна, але пры наведванні могілак мінулай восенню яго знайсці не ўдалося, на ўвазе умоў надвор’я і ўзнікненне за летні перыяд зараснікаў. Аднак цяпер, калі мясцовыя службы прывялі тэрыторыю ў добры стан, што робіцца штогод некалькі разоў (высечаныя моцныя зараснікі, прыбраны смецце і г.д., што натуральна часам назапашваецца), ён стаў больш прыкметны, што і дазволіла яго ўбачыць.
Стан помніка і месца, дзе ён знаходзіцца
Стан помніка і месца, дзе ён знаходзіцца не ў самым добрым выглядзе (ён размешчаны практычна на праходзе паміж свежымі магілкамі, побач з вялікай колькасцю смецця), што выклікала сур’ёзную асцярогу за яго лёс.
Але на простым перажыванні праца не спынілася, ужо сёння мы правялі працоўны дэсант на месцы помніка, прывялі ў парадак бліжэйшую ад яго тэрыторыю, арганізавалі вынас смецця ў спецыяльна адзначаннае для гэтай мэты месца і заклікаем усіх грамадзян рабіць гэта адразу, не пакідаць смецце побач з месцамі пахаванняў, бо на саміх могілках арганізавана спецыяльнае для гэтага месца. Нажаль мы не змаглі прыбраць “міні звалку” побач пахавання, прыбраць яе ўяўляецца складанай справай і патрабуе дадатковай тэхнікі. Важнасць жа ўборкі гэтага сметніка вялікая, пры вывучэнні архіўных дакументаў, мы прыйшлі да высновы, што пад гэтым смеццем могуць быць яшчэ тры надмагільныя пліты, якія сёння лічацца згубленымі.
З гісторыі
Але ў чытача можа ўзнікнуць заканамернае пытанне, што ж у ёй незвычайнага, акрамя таго, што яе ўзрост набліжаецца да 160 гадоў? Чамы мы пытаемся: Гістарычная каштоўнасць або забытая магіла?
Адказ на гэтае пытанне можна даць вывучыўшы гісторыю нашага раёна, а ўжо пасля гэтага стане відавочна Значэнне чалавека, які быў пахаваны на гэтым месцы. Трохі гісторыі. Пасля трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай тэрыторыя ўсёй сучаснай Рэспублікі Беларусь увайшла ў склад Расійскай імперыі, дзе царскі ўрад пачаў праводзіць палітыку па прывядзенню тэрыторыі да агульнарасійскім стандартам. У рамках дадзенай Палітыкі важнае значэнне займала праваслаўная царква, якая паступова вяртала сваё былую і страчаную магутнасьць. Пачаўся працэс разбору шляхты, была ўведзена рыса яўрэйскай аселасці. Па натуральных прычынах усе гэтыя падзеі былі ўспрынятыя часткай насельніцтва, перш за ўсё, шляхтай негатыўна. Што вылілася ў некалькі досыць сур’ёзных сацыяльных узрушэнняў: паўстання 1830-1831 гг. і паўстання 1863-1864 гг.
Стаўленне да гэтых падзей у гісторыкаў рознае, мы не хочам займацца палітыкай, разглядаць, хто вінаваты ці хто мае рацыю. Наша мэта адзначыць дзейнасць канкрэтнага чалавека ў гэтых падзеях і паказаць на значнасць таго, што адбылося.
Так ці інакш у 1863-1864 гг. пачалося супрацьстаянне прыхільнікаў аднаўлення Рэчы Паспалітай у межах 1772 года (да першага падзелу) і царскім урадам. Абодва бакі разглядалі нашу тэрыторыю як сваю, не жадаючы саступаць. У нас няма мэты апісваць усе падзеі таму мы пераходзім да больш канкрэтнага моманту ў гісторыі нашага раёна.
З летапісі Навасёлкаўскай царквы
Падчас паўстання 1863-1864 года прыхільнікі аднаўлення РП рэгулярна здзяйснялі напады на ўсіх, хто выступаў супраць рэвалюцыі. Часцей за ўсё цярпелі святары, некаторыя з іх выдавалі атрадам царскай паліцыі месцы хованкі паўстанцаў, хтосьці выступаў за пашырэнне ролі рускай мовы на шкоду беларускай і польскай, некаторыя проста выступілі супраць паўстання. Так паводле летапісу Навасёлкаўскай царквы можна прасачыць наступную гісторыю.
Бывалі выпадкі, што святарам удавалася пазбегнуць немінучай расправы дзякуючы гераізму сваёй паствы, як гэта здарылася ў вёсцы Навасёлкі Ігуменскага павета Мінскай губерні. Калі 21 красавіка туды прыйшоў атрад паўстанцаў, мясцовыя жыхары вырашылі не ўпускаць яго, а ў суседнія паселішчы паслалі верхавых з весткай аб небяспецы. У 11 гадзін узброеныя, пісталетамі і шаблямі паўстанцы ўвайшлі ў сяло і накіраваліся прама ў сядзібу мясцовага памешчыка Крупскага, які, праўда, адсутнічаў. Сяляне запатрабавалі ў тых, хто прыйшоў тлумачэнні: хто яны і чаго жадаюць. Тыя назваліся ” ваярамі царства Польскага і сказалі, што маюць жаданне разлічыцца толькі з папом, а ім, сялянам, нічога благога не зробяць».
Святаром у Навасёлках у гэты час служыў бацька Фама Русецкі. Яшчэ да паўстання ён перашкаджаў распаўсюджванню ў мясцовай парафіяльнай школе польскіх ідэй. У 1861 годзе памешчык Крупскі нечакана пачаў аказваць матэрыяльную дапамогу школе, і неўзабаве там з’явіўся настаўнік, студэнт Кіеўскага універсітэта, нехта Легенза – пратэжэ памешчыка. Аднойчы, падчас адсутнасці ў школе бацькі Фамы, Легенза прынёс у клас карціны з свяшчэннай гісторыі і пры тлумачэнні адной з іх – «распяцця Збавіцеля», паказваючы на рымскіх воінаў, сказаў: «то S moskale» (гэта маскалі). Выпадак гэты стаў вядомы і выклікаў абурэнне святара, які забараніў Легензе выкладаць усё, акрамя рускай граматы. У 1862 годзе памешчык Крупскі адкрыў школу ў сваім доме, у якой Легенза пачаў вучыць дзяцей на польскай мове і ў польскім духу. Аднак гэтая школа па хадайніцтве Мінскага архіепіскапа Міхаіла (Галубовіча) у тым жа годзе была зачынена, а Крупскі трапіў на некалькі месяцаў пад арышт. І вось, мабыць, па падгаворванні Крупскага атрад паўстанцаў прыйшоў расправіцца са святаром (адзначым, што гэта толькі думка).
Замах на Фаму Русецкага
Між тым Бацька Фама ужо падвяргаўся нападу яшчэ ў самым пачатку паўстання. Увечары 2 лютага 1863 года, калі ён па справах праязджаў міма мястэчка Дукора, на яго напалі некалькі паўстанцаў. Выратаваўся ён тады дзякуючы толькі таму, што спалоханыя коні памчалі фурманку, падмяўшы пры гэтым пад сябе аднаго з тых, хто нападаў. І вось новая пагроза навісла над святаром. Даведаўшыся пра намеры паўстанцаў, сяляне закрычалі “не пусцім!” і дружна кінуліся на няпрошаных гасцей. На жаль, гэтая адвагу дорага абышлася бяззбройным сялянам. У іх бок спачатку пачуўся ружэйны залп, а затым у справу пайшлі шаблі. У выніку сутыкнення чацвёра сялян былі забітыя і дзесяць параненыя, аднак іх мужнасць прымусіла паўстанцаў сысці ў лес. Сярод забітых жыхароў Навасёлак былі Пётр Казак, Антон Варывончык, Дарафей Гарбачык і Герасім Андросік. Усіх іх пахавалі ў адной магіле на могілках пры Мар’іна-Горскай Успенскай царкве. Пасля другога замаху на жыццё святара ўлады распарадзіліся прыставіць да яго ахову з 15 салдат і 20 узброеных сялян [1], [2]
Зноў жа заўважым, што існуе іншы пункт гледжання на апісаныя падзеі [3]
Далейшае развіццё
Пазіцыя Фамы Русецкага шмат у чым была прадыктавана яго становішчам і займаемай пасадай. Але гэта зноў вельмі супярэчлівае пытанне, хтосьці разглядае гэта як палітыку западнарусізму, хтосьці як асабістую пазіцыю. Прапануем кожнаму самастойна вызначыць сваё стаўленне да гэтага рашэння.
Але нават гераізм не самае важнае ў гэтай справе. Ёсць яшчэ адзін ключавы момант. Гэта падзея, якая дазволіла застацца ў жывых Русецкаму мае вялікую колькасць выбітных здзяйсненняў. Русецкі ініцыяваў пабудову храма Аляксандра Неўскага і нашай знакамітай сельскагаспадарчай школы, якая сёння стала каледжам. Многія гады гэтыя будынкі, якія часткова захаваліся застаюцца нашай з вамі візітнай карткай, паўплывалі на ўвесь ход гісторыі нашага раёна. Русецкі знакаміты далёка за межамі нашага раёна, ён збіраў сродкі на пабудову царквы і сельскагаспадарчай школы па ўсёй Расійскай імперыі, асабіста праектаваў і сачыў за ходам будаўніцтва. А так жа зрабіў многае для развіцця праваслаўя ў Мінску, ёсць дадзеныя, што ён за свае ўменні ў галіне архітэктуры, уменні сачыць за будаўніцтвам адказваў за будаўніцтва некалькіх аб’ектаў духоўнай семінарыі ў Мінску. Але хіба магло б гэта адбыцца, калі б сяляне не ахвяравалі сваё жыццё за бацьку праваслаўя ў Пухавіцкім раёне. Русецкі і яго сын вельмі цесна размаўлялі з міністрам унутраных спраў Расійскай імперыі Львом Саввічам Макавым чаму ёсць дакументальныя доказы.
Другія пахаванні
На жаль захавалася толькі адна магіла з 4, але нават яна можа стаць месцам даніны памяці выбітным героям – бяззбройным сялянам, якія абаранялі сваю веру, тэрыторыю, перакананні, а верагодна і самому Русецкаму, якому мы абавязаны за выдатныя збудаванні. Менавіта таму наша каманда выступае за акультурванне гэтай могілкі, ўстанаўлення кантролю над яе станам. 3 магілы, якія сёння лічацца згубленымі могуць знаходзіцца побач пад гарой смецця, але дабрацца да іх самастойна нельга.
Адзначым, што на тэрыторыі могілак ёсць яшчэ вельмі шмат пахаванняў, якія заслугоўваюць увагі і патрабуюць дагляду. Намі знойдзены помніка фельдшара Навасёлкаўскай воласці – Адам Прохаравіч? Касцюк, магіла святара Антонія Сямёнавіча Клемантовіча (13.02.1844-10.10.1909), а таксама помнік, які ўсталявалі ў памяць настаўніку навучэнцамі Мар’інагорскага каледжа Іосіфу Эдуардавічу Каржанеўскаму. Вельмі хочам верыць, што ініцыятыва будзе прынятая як эстафета і іншымі зацікаўленымі грамадзянамі, Мар’інагорскім каледжам, праваслаўным брацтвам.
Крыніцы
Вам может быть интересно продолжение статьи>>>
1. Летопись Новоселковской Покровской церкви, Игуменского уезда // Минские епархиальные ведомости. – 1877. – № 20. – С. 411-414
2. https://zapadrus.su/zaprus/istbl/769-mucheniki-i-muchiteli.html. статья “Мученики и мучители”, Гордей Щеглов, Впервые опубликовано в майском выпуске журнала “Беларуская Думка” Более подробно о преступоениях польских мятежников в 1863-1864 г.г. можно прочесть в книге Гордея Щеглова “Год 1863. Забытые страницы.”
3. https://bramaby.com/ls/blog/history/8405.html ДЕЛО о повешении попа Конопасавича / или ПРАВДА о «ЗВЕРСТВАХ» повстанцев 1863-1864 гг. Андрей ТИСЕЦКИЙ — СЫЩИК от ИСТОРИИ
