Вёска Гарадзень. Пухавіцкі раён
Вёска Гарадзень – адна з вёсак нашага раёна. У гэтым артыкуле, мы пазнаёмім вас з матэрыяламі, якімі з намі падзялілася навучэнка ДУА “Мар’інагорская гімназія”, інфармацыяй з кнігі “Памяць”. Фрагментам са зборніка” Гарады і вёскі Беларусі ” (Т.8).
Вельмі прыемна, калі маладое пакаленне, навучэнцы школ цікавяцца гісторыяй сваіх родных мясцін.
Навучэнка 6 ” А ” класа (па стане на 2021 год). Мар’інагорскай гімназіі, Халошава Ліза даслала нам успаміны старажыла-Віктара Уладзіміравіча Чумака пра сваю вёску.
Важна, што гісторыя вёскі ва ўспамінах Віктара Уладзіміравіча ўключае ў сябе адразу некалькі перыядаў нашай гісторыі. Прачытайце гэтую гісторыю, каб даведацца: адкуль пайшла назва вёскі, што было ў гэтай вёсцы да вайны і пасля вайны, як раней выглядала рака Свіслач, што такое “гогонец”.
Вёска Гарадзень - месца нараджэння і жыцця
Я, Холашава Ліза, жыву ў вёсцы Гарадзень з самага нараджэння. І вырашыла даведацца пабольш аб паходжанні нашай вёскі. Для гэтага я вырашыла пагаварыць са старажылам нашай вёскі. Да нас у госці прыйшоў Чумак Віктар Уладзіміравіч. Нарадзіўся ён 21 красавіка 1934 года і шмат памятае пра тыя даўніх часах. Вось яго ўспаміны…
Вёска Гарадзень ва ўспамінах Чумака Віктара Уладзіміравіча
Я: Віктар Уладзіміравіч, раскажыце, калі ласка, што вы ведаеце пра гісторыю нашай вёскі.
Віктар Уладзіміравіч: наша вёска з’явілася ў 1905 годзе, У тыя часы расейскі ўрад праводзіла Сталыпінскія рэформы. Яго (Сталыпіна) яшчэ ў Кіеве бомбы ўзарвалі ў 1905 годзе. Забіралі ў багатых зямлю, частку якой прадавалі, а частку – аддавалі пад хутары. Вось тады ў 1905 годзе і з’явілася наша вёска. Жыў тут адзін шляхціц, продкі ў яго былі палякі. Яго маёнтак быў у Валожыне, а тут паляўнічы домік і сяляне яго жылі на хутары. Яго палац стаяў на беразе ракі Свіслач. Яна там рабіла паварот і часта падмывала берагі, так шляхціц загадаў насіць вялікія камяні і скідваць з берага ў раку, што б умацаваць бераг. Дагэтуль яны там ляжаць. Пасля рэвалюцыі (1917 года) сяляне гэты палац расцягнулі на цэглу. Там на хутары жыве Надзя, так, калі ёй капалі калодзеж-рабочыя натыкнуліся на рэшткі падмурка гэтага паляўнічай хаткі. Пазней шляхціц прадаў сваю зямлю.
Вёска Гарадзень і самавары ў Парыжы
Я: Віктар Уладзіміравіч, а як звалі гэтага шляхціца?
Віктар Уладзіміравіч: я не памятаю. Дарэчы, яго нашчадкі з Польшчы прыязджалі ў 2000-х гадах сюды ў вёску, паглядзець, дзе жыў іх продак. Шляхціц, калі спыняўся ў сваім паляўнічым доміку, хадзіў тут на паляванне. Замест вялікага луга каля Свіслачы ў 1907 годзе быў стары лес. Мая мама бачыла там мядзведзяў.
Я: Віктар Уладзіміравіч, а тут яшчэ было што-небудзь акрамя вёскі?
Віктар Уладзіміравіч: Вядома. У шляхціца, насупраць нашых могілак раней былі домны, з цэглы. Там спальвалі дубовыя дровы, закладвалі туды цэглу і яна там абпальвалася. Яшчэ пацаном я хадзіў на гэтае месца. Там на ста метрах квадратных, многія гады ляжаў пласт попелу больш 10 сантыметраў. А яшчэ ў горадзе ні карчы стамлялі ў ямах.
Я: Што?
Віктар Уладзіміравіч: карчавалі пні і стамлялі іх у выкапаных ямах, атрымлівалі вугаль. Гэты вугаль шляхціц адпраўляў у Парыж да 1900 года.
Я: а навошта?
Віктар Уладзіміравіч: вугаль гэты выкарыстоўвалі для самавараў.
Першыя жыхары вёскі
Шляхціц пазней прадаў 19 валок сваёй зямлі, пасля чаго, сюды ў Гарадзень з’ехалася шмат сялян (усяго 22 гаспадара). Гэтыя сяляне былі не простыя-вельмі многае яны ўмелі рабіць сваімі рукамі, прыехалі з інструментамі і грашыма. Частку грошай узялі ў крэдыт у банку (у чэрвені). З-пад Дукоры прыехалі Пікулікі і Свістуны. З вёскі пасекі (каля Машчанава) прыехалі Гулькевічы. З чэрвеня прыехаў каморнік і падзяліў усім гаспадарам зямлю на палосы. Першыя жыхары вёскі былі: Ахрэмчыкі. мы цяпер на іх паласе жывем. Пранавічы атрымалі два валокі. Гулькевічы-4. Чумакі-2. Жаровень-2. Кардашы (3 браты) – 2. Яшчэ былі: Лысак. Рагавыя, Свістуны. Іх правадыром быў Лухвийтит. Вось гэтыя сяляне і будавалі нашу вёску.
Месцы тут раней былі сырымі, часта падтапляліся. Каб асушыць сваю зямлю мясцовыя мужыкі рылі каналы ўздоўж сваіх палос, каб вада сыходзіла.
Я: а валок гэты колькі?
Віктар Уладзіміравіч: 1 валок-прыкладна 19 гектар.
Адкуль паходзіць назва вёскі?
Перад Свіслаччу быў вялікі луг. У 1906-1907 гадах паставілі дубовы плот на ўсю шырыню поля. Па адной палове да ракі ганялі жывёлу, на другой палове – распрацоўвалі зямлю. Менавіта ад пабудовы гэтага плота (гарадзілі плот) і пайшла назва нашай вёскі. Я, яшчэ з юных гадоў памятаю дзе-нідзе гэты плот стаяў. У 1905 годзе Суцін і Талька ўжо былі, і вёска Пухавічы, і Блужа таксама былі. Там за рэчкай Цітоўкай кірмашы праходзілі кожны тыдзень. Сяляне з навакольных вёсак (не выключэнне і наша вёска), вазілі туды розныя тавары на продаж.
Я: а што прадавалі?
Віктар Уладзіміравіч: прадавалі практычна ўсе посуд драўляны, быдла, колы, хлеб, птушку.
Я: а па якой дарозе ездзілі на кірмаш?
Віктар Уладзіміравіч: дарога ішла з Берлежа, потым Гарадзень, потым Беразянка і далей на Пухавічы. Прадзед вашага суседа Жэні, Жоровень яго было прозвішча, пасадзіў вось ліпы каля вашага дома. У яго былі пчолы. Пры савецкай уладзе яго раскулачылі. Па рацэ Свіслач у тыя часы яшчэ сплаўлялі плыты да Бабруйска.
Вёска падчас акупацыі фашыстамі
Я: а што за вёска Беразянка?
Віктар Уладзіміравіч: За рэчкай Беразянкай была такая вёска. Яе фашысты потым спалілі. як Хатынь. Яна была не вялікая, усяго 7-8 дамоў. У гэтую вёску партызаны прыходзілі начаваць падчас вайны. Аднойчы яны заснулі і праспалі прыход карнікаў. Партызаны схаваліся ў лесе, а жыхароў вёскі – карнікі спалілі, за тое, што дапамагалі партызанам.
Я: Віктар Уладзіміравіч, а партызан шмат было?
Віктар Уладзіміравіч: так, партызан у нас тут было шмат. Многія жыхары нашых вёсак і ваколіц сышлі ў партызаны. Былі брыгады” полымя”, імя Сталіна, Чапаева прыблізна 900 чалавек. Карнікі часта прыходзілі да нас у вёску і шукалі партызан. А партызаны хаваліся ў зямлянках за ракой. Туды часта ўцякалі жыхары вёскі, што б іх не знайшлі фашысты і не сагналі ў Германію. Нашу вёску акружылі ў 1944-м годзе. Хадзілі па хатах і пыталіся:» дзе партызанэн ” (нямецкі акцэнт). Мы вельмі баяліся, што нас усіх расстраляюць і спаляць, як вёску Беразянку. Фашысты зладзілі нам блакаду на цэлы тыдзень. Тады нашы жанчыны сабралі цэлы кошык яек, і аднеслі старшыне немцаў.
Я: а што, яны вельмі любілі яйкі?
Віктар Уладзіміравіч: Так. Жанчыны хацелі іх задобрыць, што б нас усіх не расстралялі. Фашысты ўсіх падазравалі ў сувязях з партызанамі. Я быў маленькі, 9-10 гадоў, а хлопцы старэй з нашай вёскі ўпотай насілі ежу партызанам у лес. Аднойчы мы ўбачылі, як па рацэ Свіслач праплывае труп забітага партызана. Мы пабеглі і сказалі пра гэта нашым мамам. Але днём вылавіць труп і пахаваць было небяспечна. Таму нашы жанчыны ўначы выцягнулі цела з вады і пазналі ў ім жыхара суседняй вёскі. Пазней жыхары распавялі пра смерць хлопца яго маме. Гэты загінулы партызан пахаваны ў нас на могілках за вёскай. Там стаіць маленькі абеліск з чырвонай зоркай.
Я: я ведаю, на 9 траўня мы з мамай ходзім туды і кладзём кветкі.
Вызваленне
Прачнуўшыся аднойчы раніцай пасля клапатлівага сну, Грэгар Замза выявіў, што ён у сябе ў ложку ператварыўся ў страшнае
Я: я ведаю, на 9 траўня мы з мамай ходзім туды і кладзём кветкі.
Віктар Уладзіміравіч: Ну, а потым пачалося наступленне нашых войскаў праз Парачы (Гомельскай вобласці) і Бабруйск. Пад Бабруйскам яны затрымаліся, а з Парач нашы прыйшлі праз Тальку па тылах фашыстаў. У Тальцы, 3 дні ішлі баі. Там дарэчы, чэхі чырвоныя пахаваныя. А ў нас тут 7 танкаў прайшлі праз вёску Май, але там нарваліся на нейкую фашысцкую артылерыйскую ўстаноўку, якая стаяла на ўзгорку. Яна падбіла 2 танкі. Але целы танкістаў так і не знайшлі. А потым нашы сталі масава наступаць і войскі нашы рухаліся ў плыні 2-х дзён. У нас праз Свіслач партызаны ўзарвалі мост у 1942-м годзе, каб немцы не акружылі нашу вёску цалкам. Калі нашы наступалі, разабралі стайню па бярвеннях і паклалі мост. У нашай вёсцы стаяла дывізія на адпачынку, а камандзір дывізіі пасяліўся ў нашым доме. Мы з мамай спалі ў хляве.
Я: дык што, Вас выгналі?!
Віктар Уладзіміравіч: (смяецца) ды мы не ў крыўдзе, быў ліпень, і спаць у хляве было цёпла.
Почему люди шли в полицаи?
Я: Скажите, пожалуйста, а предатели среди нас были? полицаи?
Виктор Владимирович: Да, был такой человек. Г. Я. В. Он до революции был кулаком, его раскулачили и он отсидел 10 лет. Вот он был обозленный после этого на советскую власть и пошел в полицаи. Он с семьей жил в Лапищах. У него было 2 сына и 2 дочки. Старшему сыну было 17 лет. Его партизаны убили. Ну, так этот Яков стал еще больше зверствовать. Он составил список партизан, активистов, и помогающих Советам жителей наших деревень. Через несколько дней немцы арестовали людей по этим спискам и отвезли в Бобруйск в тюрьму. Там их допрашивали. Мой родственник Чумак, и Гулякевичи вернулись назад домой после допросов. А Свистуновы (4 человека), Линники (2 человека), Пикулики (3 человека) больше никогда домой не вернулись. То есть всего 9 человек сгинули, и про них нет никаких данных. Наши жители все подозревали, что этот список дал фашистам полицай Я. Когда наша армия наступала, Я. с его женой, 2-мя дочками и маленьким сыном пытался бежать. Их поймали. Суд шел 2 дня, но доказать его вину в гибели 9-ти человек так и не смогли. Если бы доказали, что по его вине расстрелян хотя-бы один человек, то ему грозила бы высшая мера наказания, а так, ему дали 25 лет и сослали в Воркуту. В 1955-ом году Аденауэр приезжал в СССР на встречу с Хрущевым. После этого всем полицаям “сняли” по 10 лет от их срока. Им разрешили жить на вольном поселении. Я. вернулся за семьей, увез их в Воркуту, а потом вернулся назад на родину. Его младший сын здесь уже женился. Я слышал, что сын работал на рубероидном заводе. А Я. потом купил дом в деревне Жорновка.
Грыбаварня и Гаганец для чоўна
Я: Скажыце, Калі ласка, а гэта праўда, што раней за вёскай была грыбаварня?
Віктар Уладзіміравіч: так, наша вёска Гарадзень мела грыбаварню (па левым баку ў канцы вёскі была драўляная грыбаварня). Жыхары збіралі розныя грыбы, туды прыносілі. Там гэтыя грыбы варылі. У бочках смалілі і адпраўлялі ў РАЙЗАГ. Грыбаварня працавала да 60-70-х гадоў.
Я: Скажыце, а Свіслач заўсёды такая была?
Віктар Уладзіміравіч: рака была раней вельмі чыстая, з яе людзі пілі. А ў некаторых месцах была яшчэ і вельмі глыбокая. Вось у нас на пляжы яна робіць паварот, дык там глыбіня была 12 метраў. у 1949-ым годзе я памятаю мы з сябрамі адправіліся на начную рыбалку. На нос лодцы прывязвалі доўгі шост, а на версе палкі быў гогонец.
Я: а што гэта?
Віктар Уладзіміравіч: гэта такая сетка, дзе ўнутры гараць смаляныя палкі. І вось ноччу, галоўнае што б не было туману мы адпраўляліся на рыбалку і дзякуючы гэтаму агню зверху відаць усю рыбу. Вось з дапамогай астрогі мы палявалі на рыбу і як то нават злавілі сома вагой 20кг. яшчэ вадзілася тут рыба подуста, моронь, і шмат іншай рыбы.
Вёска Гарадзень у кнізе "Памяць"
Вёска Гарадзень у калгасе” 1 Мая ” Блужскага сельскага выканаўчага камітэта. На 01.01.2002 года 13 двароў( гаспадарак), 24 жыхары.
Гарады і вёскі Беларусі. Мінская вобласць кніга 4-вёска Гарадзень
Вёска ў Блужскім з / с. За ў 18 км.на ПдУ ад Мар’інай горкі, 73 км. ад Мінска, 14 км. ад чыгуначнай станцыі Талька на лініі Мінск-Асіповічы, на р. Свіслач (прыток р. Бярэзіна). 7 гаспадарак, 8 жыхароў (2012).
У 1844 г.засценак Гараднянка ў складзе маёнтка Дзедзілавічы, уласнасць а. Смаўжа, 1 двор, 6 душ; былі бровар, вадзяны млын, карчма. З лютага па снежань 1918 г. акупаваны войскамі кайзераўскай Германіі, са жніўня 1919 г.па ліпень 1920 г. – войскамі Польшчы. З 1919 г.у складзе БССР. У ВАВ з канца чэрвеня 1941 г.да пачатку ліпеня 1944 г. вёска акупаваная нямецка-фашысцкімі захопнікамі. У 1960 г.у Блужскім з/ з, 115 жыхароў. У 2002 г.19 гаспадарак, 24 жыхары, у складзе калгаса “1 Мая”; у 2010 г. 8 гаспадарак, 9 жыхароў. У 2013 годзе. – на тэрыторыі сельска-гаспадарчага філіяла “Чырвоны май” ААТ “Мінскі завод пеністых він”.
